Rada Powiatu w Białej Podlaskiej uchwałą Nr LXIII/419/2023 z dnia 22 listopada 2023 roku zajęła stanowisko dotyczące ustanowienia Roku 2024 Rokiem Lasów Polskich w Powiecie Bialskim. Rozpoczynamy cykl artykułów poświęconych polskim lasom. Dziś o najpiękniejszym z nich – Puszczy Białowieskiej.
Puszcza Białowieska zajmuje obszar 150 tys. ha. Jest położona na terenie dwóch państw: 62,5 tys. ha znajduje się w północnowschodniej części naszego kraju, pozostałe 87,5 tys. ha leży na terenie Republiki Białoruskiej. Puszcza Białowieska była terenem polowań monarchów: Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rzeczypospolitej oraz Rosji carskiej. Zgodnie z prawem w Puszczy Białowieskiej polowali jedynie władcy. Z tego powodu ten najstarszy las w Europie podlegał specjalnej ochronie. Pierwsze wzmianki o puszczy znajdują się w Kronice Jana Długosza i są to opisy polowań króla Władysława Jagiełły, zaś pierwsze informacje o służbie łowieckiej, tzw. osocznikach, znajdujemy w aktach Metryki Litewskiej z początku XVI wieku. Zadaniem osoczników była ochrona puszczy, a szczególną atencją otoczone były królewskie zwierzęta – żubry. W 1589 roku puszcza została włączona do tzw. dóbr stołowych (ekonomia królewska), przeznaczonych na utrzymanie dworu królewskiego (w odróżnieniu od dóbr hospodarskich czyli państwowych). W okresie zaborów, w 1888 roku Puszcza została włączona do apanaży carskich. Oprócz polowań pozyskiwano siano (tzw. sianożęcia) i miód (bartnictwo) na podstawie wchodów, czyli specjalnych pozwoleń, oraz produkty drzewne: potaż, węgiel drzewny, dziegieć i smołę.
Na terenie Puszczy Białowieskiej przetrwały duże połacie naturalnego lasu z niezwykłym bogactwem flory, fauny i grzybów. To jedyne miejsce w Europie, gdzie istnieją jeszcze fragmenty lasu nizinnego o charakterze pierwotnym. 47 % powierzchni polskiej części Puszczy Białowieskiej zajmują grądy (Tilio carpinetum), czyli lasy lipowo-dębowo-grabowe z domieszką innych gatunków, między innymi klonu, jesionu, wiązu czy świerku. Las ten wyróżnia się cechami trudnymi do zaobserwowania w lesie gospodarczym. Jedną z nich jest wspomniana wyżej wielogatunkowość (w grądach Puszczy Białowieskiej występują 24 gatunki drzew). W ekosystemie lasu naturalnego obserwujemy także wielowarstwowość (wyraźnie zaznaczone są piętra lasu) oraz wielowiekowość. Obok siebie rosną tu jednoroczne siewki oraz dęby pamiętające czasy królewskie.
Oprócz grądów zachowały się również bory (37 % powierzchni) oraz lasy podmokłe (łęgi i olsy). Średni wiek drzewostanów wynosi 73 lata, zaś w obszarze ochrony ścisłej (najcenniejsza część Białowieskiego Parku Narodowego) – 130 lat.
Puszcza wielokrotnie była opisywana w polskiej literaturze, między innymi przez Józefa Ignacego Kraszewskiego. Dziś oddajmy głos Zygmuntowi Glogerowi, który udał się do Puszczy Białowieskiej z Henrykiem Sienkiewiczem i tak pisał o drzewostanie puszczańskim (ortografia oryginalna):
Przedewszystkim uderza w niej i odróżnia ja od innych lasów mieszanina drzew, bo las jednolity sosnowy rzadko tu gdzie się spotyka. Za to prawie wszędzie: sosna, dąb, jesion, osika, świerk, lipa, grab, rosną obok siebie w bezpośrednim sąsiedztwie, a spoglądając w dal, widzisz wszystkie odcienie zieloności – od ciemnej aż do jasno-żółtej. Rozmaitość ta bawi oko i odejmuje puszczy posępny i jednolity charakter. Druga cecha puszczy jest wysokość niezwykła drzew. Dążąc do światła, którego tylko wierzchołkiem w zawartym lesie zachwycić może, każde drzewo nie rozrasta się tam konarami szeroko, ale strzela w górę wyniosłym, idealnie prostym, pozbawionym gałęzi pniem, który dopiero u wierzchołka rozkłada się w koronę niewielką. Młody las całą siłą bujnego pędu pragnie wydostać się do światła, jak lud mówi: by pogadać z niebem. Wyrasta więc cienki, gonny – a jak Sienkiewicz się wyraża: każde drzewo myśli tu o grubości dopiero wówczas, gdy już załatwiło się z wysokością i wierzch w słońcu kapać może. […]
Sosna, której słoje są tak cienkie, zwarte i smolne, jak żadnej innej na całym obszarze krajów słowiańskich, sosna, która dostarcza najlepszego w świecie materjału na instrumenty smyczkowe. […]Dąb, ten dąb nie krępy i sękaty, jakich najwięcej w lasach Królestwa, ale niebotyczny, bez sęków, prosty jak sosna białowieska, dochodzący przytem niekiedy do sześciu metrów obwodu. […] Trzecie miejsce zajmuje świerk. Zbliża się on grubością do najokazalszych sosen i dębów, a wyniosłością przechodzi wszystkie drzewa puszczy i stanowczo jest najwyższym drzewem w lasach Europy. Dalej idzie jesion i klon białowieski. Jesion […] równie jak dąb wspaniały, i równie prosty a jeszcze gładszy, ale dziś już w pięknych okazach rzadziej spotykany. Po tych drzewach należy się miejsce miododajnej lipie, która tu wyrasta równie wysoko i równie prosto jak sosna, dźwigając niewielką koronę z gałęzi na wierzchołku. Kto tylko zna lipy ogrodowe, zwykle gałęziste od ziemi, ten, stojąc, wśród lip białowieskich, gotów zapytać: co to za drzewa? […] Do drzew najosobliwszych należy tu właściwa jodła Abies alba, nieznana zresztą nigdzie na przestrzeni między Dnieprem a Bugiem, nazywana przez lud miejscowy białym cisem, rosnącą w ilości kilkuset okazów na nieprzystępnej kępie w uroczysku zwanym Cisówką. […] Do najpospolitszych drzew w puszczy należą: brzoza, grab, osina, czarna i biała olcha, a wreszcie wiąz, brzost, jarząb, dzika jabłoń, grusza i leszczyna. (Zygmunt Gloger, Białowieża w Albumie, Warszawa 1903).
Dziś Puszcza Białowieska wpisana jest na Listę Światowego Dziedzictwa Unesco, jako jedyny obiekt przyrodniczy w Polsce. Białowieski Park Narodowy (najwyższa forma ochrony przyrody w Polsce) zarządza 17 % polskiej części Puszczy. Pozostała część jest w zasobach Nadleśnictw Hajnówka, Białowieża i Browsk.
Zdjęcie: Tomasz Kołodziejczak, Białowieski Park Narodowy